Subotička sifon boca za sodu
Etnološko odeljenje (inv.br. E-3691), Gradski muzej Subotica
Kratka istorija soda vode
Soda voda je u suštini ništa drugo do veštačka varijanta mineralne vode – voda obogaćena ugljen-dioksidom, koja pomaže varenje. Engleski duhovnik, hemičar, fizičar i političar, Džozef Pristli, živeći kraj jedne pivare primetio je da se za vreme fermentacije alkohola stvaraju gasovi, što je on zvao „teškim vazduhom”. Tokom svojih studija počeo je da eksperimentiše gasovima koje je ubacivao u vodu, čime je nastala gazirana voda. Za svoje otkriće dobio je priznanje od Kraljevskog društva za prirodne nauke, pa se izum gazirane vode vezuje za njegovo ime. Naziv „soda“ potiče od toga što je gaziranost postizao pomoću sode bikarbone.
Ištvan Anjoš Jedlik je usavršio koncentrisanje ugljen-dioksida u jednostavnom i jeftinom procesu za proizvodnju obogaćene vode ili soda vode. Svoj pronalazak je obelodanio 1830. i od tada je krenula proizvodnja soda vode. Ištvan Jedlik je bio monah reda Svetog Benedikta, gde je dobio ime Anjoš. Godine 1825. predavao je na katedri za fiziku u Đeru i bio je prvi univerzitetski profesor koji je predavao na mađarskom jeziku. Bio je i pronalazač, a među njegova otkrića spadaju dinamo, elektromotor i jednostavno pravljenje gazirane vode itd.
Pojava i proizvodnja sode se stvorila novu modu koja je prisutna i danas. Osim što je prodavana kao lekovita voda za olakšanje varenja, brzo su shvatili da se može koristiti i u pićima. Vremenom su se pojavili tzv. sifoni, a krajem 20. veka i plastične flaše. Soda je bila popularna sve do 90-tih godina XX veka, kada su se pojavile jeftinije mineralne vode koje su potisnule soda vodu.
Prva subotička fabrika sode i fabrika sode „Johanna”
J. G. Libetraut, glavni županijski lekar Bačke županije, otkrio je da voda Palićkog jezera sadrži veliku količinu natrijum-karbonata, što je čini pogodnom za industrijsku eksploataciju sode. Svoje planove je podneo Beču, a car Josif II ih je odobrio, smatrajući da je isplativo započeti eksploataciju sode i izgradnju lekovitog kupališta na Paliću. Godine 1782. izgrađena je fabrika u blizini današnjeg Muškog štranda, a pored nje je podignuta i jedna krčma. Međutim, eksploatacija nije tekla prema planovima, a ni izgradnja lekovitog kupališta nije započeta, pa su radovi obustavljeni sredinom 1790-ih godina.
Prikazana flaša za sodu prikazuje period nakon nacionalizacije posle Drugog svetskog rata. Na boci za sodu vidi se natpis: „GRADSKA SODARA – 1953 SUBOTICA TEL 16-54”. Međutim, ako pogledamo metalni gornji deo i deo za točenje, jasno je da je flaša nekada bila u privatnom vlasništvu. Na čepu se nalazi sledeći natpis: JOHANNA – J. HELLER – SUBOTICA – TEL. 532.
Iz arhivskih izvora se zna da se fabrika sode Jožefa Heller nalazila Paralelnom putu 30, odnosno u današnjoj ulici Jovana Mikića. Prema zapisima, 1927. u fabrici je radilo 20 radnika, a dnevno su proizvodili 3500 boca. Nakon Drugog svetskog rata fabrika je nacionalizovana, a nije poznato šta se desilo sa vlasnikom Jožefom Heller, koji je bio jevrejskog porekla. Imenik žrtava fašizma spominje samo njegovu ženu Rajh Etelu, koja je umrla u Subotici u 54. godini života.
Tekst: Andor Horvat, etnolog-pripravnik
Fotografije: Svetlana Kolović, fotograf
