Srednjovekovni skelet, nalazište Subotica-Verušić A, grob 5
Predmet meseca novembra u Gradskom muzeju Subotica je jedan poseban ljudski skelet, koji pripada bioantropološkoj zbirci Prirodnjačkog odeljenja (inv. br. ANT–9) i izložen je na stalnoj postavci Priroda i čovek.
Predstavljeni skelet je iskopan na lokalitetu Subotica-Verušić A, 1979. godine, tokom sistematskih iskopavanja koji je vodio arheolog muzeja Laslo Sekereš, pre izgradnje fabrike đubriva „Azotara”. Skelet je pronađen u grobu br. 5 i pripada grupi od 53 istraživana groba iz 11. veka (na istom lokalitetu pronađeno je i 67 sarmatskih grobova). Na osnovu dokumentacije iskopavanja, pokojnik je sahranjen u pravougaonoj grobnoj jami dužine 180 cm i širine 50 cm, u ispruženom položaju, ležeći na leđima, sa rukama pripijenim uz telo i sa paralelno ispruženim nogama. U grobu nije bilo dodatnih nalaza.
Antropološka istraživanja su rasvetlila posebne karakteristike ovog skeleta: na dobro očuvanim kostima žene, procenjene starosti između 23 i 25 godina, zapažaju se brojne patološke promene od kojih su najteže nastale od tuberkuloze. Na unutrašnjoj površini obe bedrene kosti vide se razaranje kostiju i formacije novog koštanog tkiva koje potiču od hladnog apscesa (odnosno kolekcija gnoja). Zapaljenski proces je zahvatio i površine zglobova između karlične i krsne kosti. Takve promene kostiju uglavnom su uzrokovane progresivnom tuberkulozom kičmenog stuba. Međutim, pošto nema tragova tuberkularnih zapaljenskih procesa na kičmi, ove promene verovatno potiču od hladnog apscesa iz internih organa, verovatno usled gastrointestinalne ili urogenitalne tuberkuloze, što je izuzetno retka pojava.
Pored ovih promena na karlici, na unutrašnjoj strani lobanje vide se utisnuća u obliku lavirinta, koje verovatno potiču od tuberkuloznog zapaljenja moždanih ovojnica (meningitisa). Formacija novog koštanog tkiva na jednom rebru, intenzivna vaskularizacija na pršljenovima i zapaljenje pokosnice dugih kostiju udova verovatno isto potiču od te infekcije.
Zašto je važno istražiti tuberkulozne promene na skeletima pronađenim na arheološkim iskopavanjima?
Tuberkuloza je bakterijska zarazna bolest koja se obično prenosi inhalacionim putem. Najčešće napada organe disanja, ali praktično svaki organ i sistem organa može biti zahvaćen. Njena karakteristika je da u zaraženom organu stvara takozvane tuberkule, naziv bolesti potiče od ove pojave. Relativno retko napada i kosti, u ovom slučaju se tuberkule formiraju u sunđerastom tkivu kostiju, stvarajući šupljine – ovi koštani simptomi se mogu primetiti na skeletima pronađenim tokom iskopavanja.
Posle otkrića antibiotika, sve do osamdesetih godina prošlog veka, činilo se da se uz njihovu pomoć ova zarazna bolest može potpuno iskoreniti. Međutim, u poslednje vreme napada sa novom snagom, i tuberkuloza je i danas među 10 najčešćih uzroka smrti: prema podacima SZO godišnje je kod 7,5 miliona ljudi dijagnostikovana tuberkuloza, što kod 1,3 miliona ljudi završava smrću. Brojni faktori doprinose njenom širenju, a jedan od glavnih razloga je izvanredna evoluciona sposobnost mikobakterije, koja je dovela do stvaranja novih multirezistentnih sojeva koji su otporni na lečenje antibioticima. Zbog ovih problema su u prvi plan istraživanja stavljena evoluciona pitanja ove bolesti, a kako bismo mogli da napravimo prognoze za budućnost moramo upoznati njeno poreklo i njenu epidemiološku istoriju, kao i evolucionu sposobnost patogena. S jedne strane, pregledom skeletnih nalaza moguće je saznati koje simptome je tuberkuloza izazvala u periodu pre upotrebe antibiotika, jer i već zaboravljene simptomi mogu ponovo postati uobičajeni usled širenja rezistentnih sojeva. S druge strane, ako se ostaci bakterijske DNK izoluju iz slučajeva otkrivenih tokom antropoloških istraživanja, analiziraju i međusobno uporede, onda se može direktno ispitati mikrobna evolucija bakterije tuberkuloze.
Tekst: dr Gabrijela Kajdoči Lovas, biolog-antropolog, muzejski savetnik
Fotografije: Svetlana Kolović
